PINAR TARCAN ÇEVİRİSİ
Marvel evrenini aslında kim kurdu?
*Görseller: New Yorker, Marvel Pictures.
Harvard Üniversitesi'nde İngilizce Profesörü olan Stephanie Burt tarafından New Yorker için kaleme alınan makale, Marvel evreninin kuruluşunu tüm detaylarıyla aktarıyor:
Stanley Martin Lieber, 1940'lı yılların başlarında, henüz Marvel evreninin en önemli örneği olan Stan the Man olmadan on yıllar önce, amcasının çizgi roman şirketinde kahve taşıdı, notlar aldı.
Ordu hizmetinden önce ve sonra Stanley, kelime balonları için daktiloyla yazı yazan birçok yazardan biri oldu.
Senaryoları genişletme konusunda daha tecrübeli meslektaşları kadar etkiliydi ve tüm çalışmalarına kendisini ayıran bir takma ad koydu: Stan Lee.
Tarihte en çok gişe hasılatı yapan 30 filmden dokuzu Marvel karakterlerini kullanıyor. Lee, Marvel Sinematik Evreni başlamadan yıllar önce fikri mülkiyetteki hissesini bıraksa da, para onun yolunda akmaya devam etti.
Diğer bir neden de itibar: İzleyiciler Lee'nin bu karakterleri yarattığına ve onun ömür boyu övgü alma alışkanlığının hayranların ve gazetecilerin gerçeğe ulaşma arzusunu körüklediğine inanıyor.
Ve sonra süper kahramanların, özellikle de Marvel kahramanlıklarının elde ettiği kültürel egemenlik var. Lee'nin birlikte yarattığı veya yarattığını söylediği figürler, son demlerinde olan bir türü yeniden canlandırdı ve onları raflardan ekrana getirmeye yardımcı oldu.
Aşil veya Botsvana'yı tanımlayamayan Amerikalılar, Wakanda'yı Afrika'da yüksek teknoloji ürünü bir ülke olarak, Loki'yi yararsız bir İskandinav tanrısı ve Peter Parker'ı orijinal Örümcek Adam olarak bilirler.
Popüler kültüre hükmetseler bile, süper kahramanlar - kusurlu tür, garip tür, Marvel'ın öncülüğünü yaptığı tür - dışlanmaya, tuhaflığa, sakatlığa, her türlü gerçek ya da algılanan baskıya dayanabilir ve düşmanlarını yenmek için yeterli gücü yaratabilir.
On yıllardır, her Marvel süper kahraman çizgi romanının başlık sayfasında "Stan Lee Sunar" yazıyor - onun gerçekte kim olduğunu bilmek istememize şaşmamalı.
Stanley Martin Lieber, 1922'de Manhattan'daki Rumen Yahudi göçmeni bir ailenin ilk çocuğu olarak doğdu; babası bir terziydi ve annesi bir mağaza elemanıydı.
Stanley, DeWitt Clinton Lisesi'nde, sözlü beceri hırsını gösterdi. Hazırcevaplık yeteneği bir arkadaşı tarafından fark edildiğinde bundan ilham aldı, yıllar sonra bunu "İizleyicilerin dikkatini çekebilmek için bu yeteneği geliştirmeye karar verdim," diye anlatacaktı.
Dünya Savaşı yıllarında çizgiler
Lee, başka bir yerde büyümüş olsaydı, Hollywood'a kaçabilirdi.
Bunun yerine, Jack Kirby, Joe Simon, Bill Everett ve Carl Burgos'un Namor adında bir Atlantis Prensi, Kaptan Amerika ve Human Torch hakkında hikayeler yazdığı Timely'de, yani amcası Martin Goodman'ın şirketinde giriş seviyesi bir işe girdi.
Joe Simon'un hatırladığı gibi Lee, "mürekkepli sanat eserindeki kalem izlerini silmeye" başladı, ama kısa süre sonra da kendisi yazmaya başladı, çünkü düz yazı çizgi romanları postayla göndermeyi daha ucuz hale getirdi.
1941 tarihli "Kaptan Amerika Hainin İntikamını Önledi" hikayesi, Stan Lee adını taşıyan ilk hikaye oldu. Hikayeyi ona yazma görevi veren Simon daha sonra "Onun hayatını ben yarattım" dedi.
Timely iş modeli, kalitenin yerine niceliğe vurgu yaptı, trend yaratmanın peşinde koşan trend ve Lee, bu modele hizmet edebileceğini çabucak kanıtladı.
Timely sanatçıları için son teslim tarihlerini yetiştirme konusunda olağanüstü bir yetenek sergiledi. Goodman kısa süre sonra onu çizgi roman bölümünün editörlüğüne getirdi.
İkinci Dünya Savaşı onu raydan çıkarmış olabilir, ancak Lee askere gittiğinde New Jersey'deki Fort Monmouth'da oyun yazarlığı bölümüne atandı, burada askerler için eğitim filmleri yazdı ve Timely için çizgi roman yazmaya devam etti.
Savaştan sonra şirkete ve kendini tanıtmaya döndü. 1947'de "Çizgi Romanların Ardındaki Sırlar" adlı ince bir kitap yayınladı. O yıl, Stan ile evlenmek için kocasından boşanan İngiliz model Joan Boocock ile tanıştı.
Süperman tekeline karşı alternatifler
Goodman'ın yayınladığı çizgi romanlar gibi çizgi romanların 1950'li yılların Amerika'sında pek bir değeri yoktu. Walt Kelly'nin "Pogo" adlı eseri gibi bazı gazete çizgi romanları beğenildi, ancak temel içerik diziler, çocuklar ya da çocukluğa tutunanlar içindi.
Daha hırslı ama bazen şiddet içeren hikayeler piyasaya girdiğinde, ahlaki bir panik - kısmen teşvik edildi. Psikiyatrist Fredric Wertham'ın "Masumu Baştan Çıkarma" adlı savıyla çizgi romanlarda sansür gündeme geldi.
Timely'de Lee, 1954 Çizgi Roman Yasası kapsamında izin verilen türlerin senaryolarını çıkardı: romanslar ve Western'ler ve özellikle bilim kurgu.
Lee, o yıllarda süper kahramanlar yazmadı: O yıllarda Superman'in evreni olan DC Comics dışında sektörde çok ilerleme olmadı.
Lee, - şimdi Atlas olarak adlandırılan - bir şirketin genel yayın yönetmeni oldu. 1957'de aşağılayıcı kabul edilen bir anlaşmada, şirketin rakibi olan DC, fiili distribütör olmuştu.
Lee ekibi okuyucuların ilgisini çekebilecek yeni hikayeler denediler.
Fantastik Dörtlü (1961) gibi kavgacı aileler; Örümcek Adam (1962) gibi endişe, pişmanlık ve kötü şansla canlandırılan gençler; Kudretli Thor (1962) gibi antik mitin nefis iddialı versiyonları. Çok geçmeden Lee ve Goodman çizgi roman serisini yeni bir adla damgaladılar: Marvel.
*Fantastik Dörtlü.
Marvel metodu olarak bilinen bu yöntemde - Lee onu icat ettiği için değil (kendisi icat etmediği için) ama tercih ettiği için - notlar alacaktı.
Sanatçı hikayeyi çizer ve olay örgüsünü detaylandırırdı, ardından Lee altyazılar ve diyaloglar eklerdi. Yöntem, dinamik aksiyonu ve sıra dışı kostümleriyle tanınanxKirby ve gizemli yarı-Ekspresyonist geçmişleri canlandıran karamsar Steve Ditko gibi sanatçılara uyuyordu.
Kirby, Fantastik Dörtlü, Hulk, Thor ve X-Men'i yarattı. Ditko, Örümcek Adam ve Dr. Strange'i çizdi. Diğer erken kalem ustalarından Kirby'nin tarzını taklit etmeleri istendi, Kirby'nin kendisi de Stakhanovite hızında çalıştı: bir yılda neredeyse on iki yüz sayfa. (Kirby'nin biyografisinin dediği gibi, Kirby "çizgi roman sanatı yaratmada çok çok iyiydi ve bunun için ödeme almakta çok çok kötüydü.")
Lee'nin diyaloğu, bazı süper kahramanlarının paylaştığı ilgiye olan ihtiyacını ortaya çıkardı. Bir sekansta, Kaptan Amerika, uzun bir aradan sonra, ağlayan bir polis memuru tarafından keşfedilir:
Çizgi romanlar, çocuklar, ardından daha büyük gençler ve üniversite öğrencileriyle birlikte hit oldu.
Garip bir şekilde kuşak çatışmasını yansıtmaya, gençlere (Örümcek Adam ve X-Men gibi) ve "görüntüsü farklı" yabancılara (Ben Grimm gibi) güç vermeye çalıştılar. Ucuz ve paylaşılması kolaydı.
Koleksiyoncuların dediği gibi Gümüş Çağı'nın çizgi romanları asla gerçekçi olarak tanımlanamaz, ancak eski pelerin çizgi romanlarının evreninden çok bizimkine benzeyen bir dünyada geçti.
Ben Grimm, kaya gibi vücudundan nefret ediyordu. Bruce Banner, Hulk'un öfkesinden korkuyordu. Örümcek Adam, New York'un ikonik binaları tırmanmadan bu kadar canlı bir hayata ulaşamazdı.
"Tüm zamanların en sıradışı gençleri" olarak ilan edilen orijinal X-Men, gençliğin bakış açısını yumruklarına getirdiler.
X-Men dünyasında yaşamak, daha büyük bir Marvel Evreninde yaşamaktı: Uncanny X-Men No. 6'daki dipnotlar, "Sub-Mariner Evil Mutantlara Katılıyor!" Okuyucuları Fantastic Four No. 27 ve Yenilmezler No. 3. Lee ve Kirby ve meslektaşları, Riesman'ın dediği gibi, herhangi bir karakterin başka herhangi bir karakterle karşılaşabileceği "masallardan oluşan devasa bir kafes işi" tasarladılar.
Huysuz girişimci mi, orkestra şefi mi?
Kirby ve Ditko da dahil olmak üzere sektördeki çoğu içerik oluşturucu serbest çalışıyordu. Kirby'nin resimleri çizdiği ve kelimeleri Lee'nin yazdığı açık.
Daha sonra onlarca yıllık röportaj ve davalarda tartıştıkları şey, karakterleri ve olay örgüsünü kimin ortaya çıkardığıydı.
Cognoscenti, Kirby'ye sıradan hayranlardan daha fazla övgü veriyor ve Lee'ye, özellikle 1980'lerde, Marvel ile Kirby arasında, orijinal sanatı üzerine yaptığı bir kavgadan sonra, Lee'ye verdiklerinden daha fazlasını veriyor.
Altmışlar ilerledikçe Riesman, "Stan, Kirby'yi övmek için yolundan çekildi," diye özetliyor, ancak oranlarını yükseltmek için değil. Kirby daha sonra DC dizisi Mister Miracle için, Lee'yi sürekli gülümseyen, huysuz girişimci Funky Flashman olarak acımasızca hicivli bir şekilde çizdi.
Chris Claremont, altmışlı yılların sonlarında Marvel'da bir genç olarak çalışmaya başladı, ardından 1975'ten 1991'e kadar sürekli olarak Uncanny X-Men yazdı.
Lee'nin küçükleri olarak göreceği sanatçılar ve yazarlar, onu altmışlarda genellikle abartılı ama nazik, güvenilir, birlikte çalışması eğlenceli olarak resmederler.
Belki de her şeyden önce, Lee büyük bir mitoloji uzmanıydı. Riesman'ın yazdığı gibi, en çılgın yaratıcılık patlamalarından biri "Stan Lee adında bir karakter" icat etmekti.
Daha cömert gözlemciler, Lee'yi bir orkestra şefiyle karşılaştırabilir.
Çizgi romanlar koleksiyonerlerde
Takım elbette onsuz eskisi gibi değildi. 1972'de Lee, Marvel Comics'in günlük denetiminden ayrılarak "başkan ve yayıncı" olarak kendi işini kolaylaştırdı.
Lee ayrıldıktan sonra, sadece lisanslı eserlerden (rock grubu Kiss ve "Star Wars") gelen şanslı girişimler Marvel'i ayakta tuttu, ta ki başka bir baş editör, yaygın olarak hor görülen Jim Shooter gemiyi dengede tutana kadar.
Lee'nin geride bıraktığı sektör her zaman değişiyordu. Seksenlerde ve doksanlarda, çizgi romanlar özel mağazalara taşınıyordu; bu, yaratıcıları çizgi roman eleştirmeni Douglas Wolk'un "süper okuyucular" dediği, onlarca yıllık geçmişleri bilen sadık hayranlar için yazmaya teşvik eden bir değişimdi.
Bunun gibi hayranlar, yalnızca sevdiklerini bildikleri şeyleri arayarak değişimi engelleyebilirler; Koleksiyonerler olarak, doksanlı yılların ortalarında Marvel'ı neredeyse alt üst eden döngü gibi patlama ve düşüş döngüleri de oluşturabilirler.
Öte yandan, sonraki yıllarda çalışan içerik oluşturucular, karakterleri değiştirmek için uzun vadeli duygusal yatırımlara güvenebilir ve bir zamanlar medyanın en yalın görünen şeylerinde rakamları tamamlayabilir.
Ben Grimm ve Sue Storm gibi bu karakterler, onları üreten sanatçılar ve onları tüketen okuyucular kuşağının ötesinde sürdü: büyümek için yer ve zamanları vardı.
Bugün, Marvel (ve DC) süper kahramanlarının yer aldığı yeni çizgi romanlar niş bir pazar oluşturuyor.
Eski ciltli herhangi bir çizgi romanın, mesela 1991'de satılan bir X-Men yeniden uyarlamasının sekiz milyondan fazla kopyasına ulaşması pek olası değil.
Ancak modern süper kahramanlar - sadece Marvel'da değil, kısmen Marvel sayesinde - daha karmaşık hale geldi ve bazen daha derin, etraflarındaki kültüre uyum sağlayan bir hale geldi.
Silver Age'in (Çizgi Romanın gümüş çağı) haber bültenleri ve hayran kulüpleri, Gary Groth'un The Comics Journal'dan WWAC ve ComicsXF gibi sitelere kadar eleştirmenler için özelleşmiş mekanlara dönüştü. Akademik olarak ilgi çekti.
Richard Reynolds'un süper kahraman çizgi romanlarıyla ilgili öncü monografisi "Superheroes: A Modern Mythology" 1992'de yayınlandı. Şimdi her yıl birkaç tane yayınlanıyor.
Lee'nin ilham vermesine yardım ettiği fandomun kapsamına tanıklık eden popüler podcast "Jay & Miles X-Plain the X-Men", X-Men'i "çizgi romanların en büyük süper kahraman pembe dizi operası" olarak adlandırıyor.
Bu, Marvel Evreninin diğer tüm modern fikri mülkiyetlerden daha fazla somutlaştırdığı bir etkidir. Troya veya Roma gibi, her yeni Marvel hikayesi, temel katmanları üzerinde var olur.
Modern versiyonlar onsuz olur muydu?
İnanılmaz bir şekilde, Douglas Wolk hepsini kazmayı seçti: Penguin Press, 1961 ile 2017 arasında yayınlanan her Marvel çizgi romanıyla ilgili kitabını bu yıl yayınlayacak.
Bu, Marvel çizgi romanlarının artık sadece kültürel yorumları değil, minnettar bir arkeoloji çalışması.
Devam eden çizgi romanlarda kronikleşen bugünün X-Menleri, kendi ekosistemi, kendi dış politikası, kendi uzay kolonisi, diplomatları ve korsanları ile duyarlı bir ada ülkesi olan Krakoa'nın vatandaşları.
Mutantlar güvenlik ve topluluk için oraya taşınır, uzun süredir kayıp olan arkadaşları ve aynı cinsten sevgilileri bulur ve ölüleri diriltirler.
Orijinal X-men listesinden çok uzak, bir Westchester County okulundaki beş genç.
Bu mutant ulus, hızlı konuşan, kendini beğenmiş, bazen cömert ve şaşırtıcı derecede geleneksel Lee tarafından asla yaratılamaz - hatta tahmin edilemez -. Ama onsuz asla gerçekleşemezdi. ♦
(PT/EMK)