Şapka Kanununa Muhalefetten İdamlar ve İstiklal Mahkemesi Yargılamaları
25 Kasım 1925'te çıkan Şapka Kanunu'na muhalefetten Sivas, Rize, Giresun, Maraş, Erzurum gibi illerde en az 18 kişi idam edildi, çok sayıda kişi hapis cezalarına mahkum oldu, sürgüne yollandı.
Halen yürürlükte olan "Şapka Devrimi "olarak da adlandırılan kanun şöyle:
"Türkiye Büyük Millet Meclisi azaları ile idare-i umumiye ve mahalliye ve bilumum müessesata mensup memurin ve müstahdemin, Türk milletinin giymiş olduğu şapkayı giymek mecburiyetindedirler. Türkiye halkının da umumî serpuşu şapka olup buna aykırı bir alışkanlığın devamını hükümet men eder." 
25 Kasım'da Rize'de, 26 Kasım'da Maraş'ta, 4 Aralık'ta Giresun'da çıkan ayaklanmalar İstiklâl Mahkemesi'nin çalışmalarını yönlendirdi. İstiklal Mahkemesi Sivas, Tokat, Amasya ve Rize'deki yargılamalardan sonra Ankara'ya döndü ve başka illerdeki ayaklamalardan sorumlu görülenler Ankara'da yargılandı.
Yargılamalarla ilgili derlemeyi Prof. Dr. Ergün Aybars'ın İstiklal Mahkemeleri adlı kitabının "Şapka Kanunu'na Tepkiler ve Yargılamalar- Mahkemenin Bu Suçlarla İlgili Gezisi" bölümünden kısaltarak veriyoruz.
Erzurum
Erzurum'da, halkın bir kısmı çarşıyı kapatıp Vali'nin evi önünde: "Biz gâvur memur istemeyiz" diye bağırdı, polisin uyarılarına aldırış etmeyenlere karşı kuvvet kullanıldı, 27 kişi tutuklandı.
Hükümet Erzurum'da bir ay süreyle sıkıyönetim ilân etti. Yargılamalar Erzurum'da İstiklâl Mahkemesi bulunmadığı için Sıkıyönetim Mahkemesi'nce yapıldı. Suçlu bulunanlar idama mahkûm edilerek asıldılar.
Meclis 25 Kasım 1925'te Ankara İstiklâl Mahkemesi'nce verilecek idam kararlarının meclis onayına gerek kalmadan uygulanması için mahkemeye yetki verdi.
Sivas
İstiklal Mahkemesi, 25 Kasım günü Sivas'a geldi. Sivas'ta şapka aleyhine duvarlara asılan yazılar dolayısıyla Sivas'ın bütün muhtarları yargılandı, beraat etti. Yargılanan bazı belediye görevlilerinden İmamzâde Mehmet Necati'nin idama, iki kişi beşer, altı kişi onar sene, Belediye Başkanı Abbas ve diğerleri yedi buçuk sene hapse mahkûm edildi. Mehmet Necati 28 Kasım'da asıldı.
Tokat-Amasya
Mahkeme, 30 Kasım'da, Şapka Kanunu'na muhalefetten eski Erbaa Belediye Başkanı Hacı Fethullah Efendiyi üç sene hapse mahkûm etti.
Mahkeme 30 Kasım günü başbakanı bir telgrafla bilgilendirdi. Buna göre, Tokat'taki çalışmalar sonuçlandırıp Amasya'ya hareket edilmişti, daha sonra Samsun ve Trabzon'a gideceklerdi.
Telgrafta, İstiklal Mahkemesi'nin Tokat halkını şapka almaya çağırdığı, Amasyalıların hemen bütünüyle şapkalarını sağlamış oldukları, dul kadınların teşhir edileceği söylentisini çıkaranların cezalandırılacağı bilgisi de yer aldı.
Trabzon'da hemen herkes şapka giymişti. Mahkeme Başkanı Ali bey Halk Partisi binasında bir konuşma yaptı, Trabzon halkının şapkayı isteyerek giymiş olmasından duydukları memnuniyeti belirtti.
Rize
İstiklal Mahkemesi Rize'de 12-13 Aralık'ta 143 kişiyi yargıladı. Köy imamlarının halkı ayaklanmaya kışkırttığı. İskipli Atıf Hoca'nın «Frenk Taklitçiliği ve Şapka» adlı risalesinin kışkırtıcılığın etkeni olduğu, bu ayaklanmada, İstanbul'daki gizli bir örgütün büyük rolü bulunduğu anlaşıldı.
Yargılamalara göre; Rize'nin Botaniye bölgesinde, İmam Şaban ile Muhtar Yakup ve arkadaşları çevre köyleri Ulu Cami önünde toplamış ve dağlardaki eşkıyayı da silahlarıyla yetiştirmişlerdi. Halk genel bir konunun görüşüleceğini zannederek toplanınca, şapka bahane edilerek hükümet aleyhinde kışkırtıldı.
Mahkeme, 143 tutukludan sekizini idama, 14'ünü on beşer, 22'sini onar, 19'unu beşer sene hapse mahkûm oldu. 80 kişi beraat etti. İdam hükümleri, aynı gün öğleden sonra uygulandı
Giresun
İstiklâl Mahkemesi 16 Aralık'ta tiyatro binasında 60 tutukluyu yargılandı. Üçüncü günde Şeyh Muharrem ile Abdullah Hoca idama, Şeyh Hüseyin ile Şaki Dadak Ali ve Çakır Ali on beşer, Hoca Hüseyin, Dödek Mustafa, Hasan, Caydık Murat, Rasim ve Osman beşer sene hapse mahkum oldular.
Maraş sanıkları
14 Ocak günü başlayan Maraş olayları sanıklarının yargılanmasında sanıklar şapkaları iyi olmadığı için terzilere geri verdiklerini, Hükümet'e karşı gelmediklerini söylediler.
Mahkeme, Molla İbrahim, muhtar ve bayraktar Hamdi, Müezzin Hafız Mehmet, inşallah Maşallak lâkaplı Ali ve Pekmezci Hüseyin'in idamlarına, İsmail oğlu Mahmut, Müezzin Battal Mehmet ve daha on bir kişi on beşer sene hapse, Eski Maraş Mebusu Hasib Bey'in on sene diğer bir sanığı üç sene hapse mahkûm etti.
Giresun
1 Şubat'ta başlayan Giresun ve Erzurum olayı sanıklarının yargılanması sonucunda Atıf Hoca ile Ali Rıza idama mahkum edildi. Hasankale Telgraf Müdürü Halit, Uşaklı Köseoğlu Ahmet, Salih, Yusuf Kenan onar; Saatçi Süleyman, Kâmil Paşaoğlu Muhlis on beşer sene küreğe; Murahip Ali, Hoca Osman, Hacı Bey, Hoca Mehmet, Kara Sabri, Emekli Yüzbaşı İsmail yedişer sene ve Fatih Türbedarı Hasan beş sene hapse mahkûm oldular. Hoca Tahir, Hacı Fettah Adana'da üç sene, Hasan Fehmi'nin üç sene Isparta'da ve Sami Muhsin, Sabuncuzade Mustafa, Zühtü'nün üç sene İstanbul'da sürgün bulunmalarına karar verildi.(BA/EÜ)
* Prof. Dr. Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Cilt II, İleri Kitabevi, 1995, İzmir.