IMF-DB Programının Sonucu: Tarım Çözülüyor

2000'lerin başlarından bu yana tarımda -tüm destek sistemlerini kaldırmaya ve çiftçi örgütlerini adım adım tahrip etmeye dayanan- liberalleştirme politikası ağırlık kazandı. Uluslararası tarım şirketlerinin çıkarına olan bu politikaları teşvik etmek konusunda IMF/Dünya Bankası odaklı programlar kritik bir rol oynadı. TEKEL, TİGEM, gübre ve şeker fabrikaları gibi kamu kuruluşlarının özelleştirilmesi bu gündemin ayrılmaz bir parçasıdır.

Tarımsal Reform Programının (ARIP) hedefleri

Türkiye 2000'lerin başlarından bu yana IMF ve Dünya Bankası'nın direktifleri doğrultusunda Tarımsal Reform Programı (ARIP) uygulamaktadır. Bu programın amacı; ürün ve girdiye dayalı desteklerin kaldırılarak, yerine sahip olunan arazi büyüklüğüne dayalı bir gelir destek programının uygulanmasıdır. Ancak, tarımda yapısal sorunlarını aşamamış, devlet desteğine gereksinim duymayacak bir aşamaya ulaşamamış ülke olan Türkiye'nin ARIP bağlamında geliştirilmesi hedeflenmiş olan liberalleştirme politikası, ülkenin tarımsal altyapısına uygun değildir.

Dünya Bankası tarafından verilen tarımsal uyum kredileriyle de desteklenen bu program, tarım sektöründe kapitalist paylaşım ilişkilerinin kurulmasına dönüktür. Bu krediler tarım sübvansiyonlarının kaldırılması, kamuya ait tarım işletmelerinin özelleştirilmesi, tarım satış kooperatiflerinin işlevsiz hale getirilmesi ya da tasfiyesi ve kırsal nüfusun azaltılması gibi alanlarda kullanılmaktadır.

Tarım kesimi uluslararası tekellere açılıyor

Özelleştirme ile tarımsal KİT'lerin tasfiyesinin edilmesinin ardından, tarım kesimi liberalleştirme adı altında uluslararası tekellere açılmaktadır. Tarım kesiminin GSMH'den aldığı pay gittikçe düşmekte ve özellikle küçük tarım üreticileri yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Hayvancılık neredeyse tümüyle tasfiye edilmiş durumdadır. Her kriz döneminin faturası ücretlilere, kent yoksullarına ve köylülere çıkartılmaktadır.

Programının başarısız olduğunu Dünya Bankası da kabul ediyor

2000 yılı başından bu yana uygulanan IMF/Dünya Bankası dayatmalı programların etki ve sonuçları belki de en açık biçimde tarım kesimindeki değişimde ortaya çıkmıştır. Bu politikaların ülkemizin tarımsal yapısı üzerinde yarattığı sonuçlar, Dünya Bankası tarafından 9 Mart 2004 tarihinde yayımlanan "Türkiye'de Tarım Sektörü Destekleme Reformunun Etkilerine Bir Bakış" başlıklı raporda şöyle ortaya konulmaktadır:

* 1999-2002 döneminde, tarım sübvansiyonları 6 milyar dolar azalarak 1,1 milyar dolara inmiştir. Başka bir deyişle, tarımsal sübvansiyonların GSMH'ye oranı yüzde 3,2'den yüzde 0,5'e düşmüştür.

* Aynı dönemde, tarımsal GSMH 27 milyar dolardan 22 milyar dolara gerilemiştir.

* Çiftçiler üzerindeki net etki, yaklaşık 4 milyar dolar tutarında yıllık zarar olmuştur.

* 2002-2003 reform döneminde gübre ve ilaç kullanımı yüzde 25-30 azalmıştır.

* Tarım kredisi faiz oranları negatiften pozitife dönmüştür.

* Kredi alan çiftçiler, borçlarını, tarımsal gelirdeki azalmalar ve yüksek reel faiz oranları nedeniyle ödeyememişlerdir.

* 1999-2001 arasında, Türkiye'de üretilen başlıca tarım ürünlerinin brüt değeri, reel olarak yüzde 16 oranında azalmıştır.

* 1997-2002 döneminde, ihracat ve ithalat tüm ürün çeşitlerinde artış gösterirken, tarım ve gıda ürünlerinin toplam ihracat ve ithalattaki payı düşmüştür.

* 1999-2001 arasında hektar başına üretimin dolar eşdeğeri 864 dolardan 621 dolara olmak üzere yüzde 28 oranında düşmüştür. Bu azalış yüzde -13 ile bakliyatta en az oranda, yüzde -38 ile tütün, şeker pancarı ve pamuğu da içeren kategori olan "öteki tarla ürünlerinde" en yüksek oranda gerçekleşmiştir. Hektar başına meyve değeri yüzde 29 azalırken, hububat ve sebze değeri sırası ile yüzde 22 ve yüzde 23 düşmüştür. Bu dönemde hektar başına katma değer dolar bazında yaklaşık yüzde 40'lık bir düşüş kaydetmiştir.

* Çiftçi, 450 bin hektar alanı ekmekten vazgeçmiştir. Bu alanın 300 bin hektarı, Orta Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır.

* 1999-2001 arasında tarım ürünleri fiyatları yüzde 40 oranında gerilemiştir.

* Türkiye, OECD ülkeleri arasında en düşük destekleme oranlarına sahip olan ülke haline gelmiştir.

* Doğrudan Gelir Desteği (DGD) programı, çiftçilerin uğradığı net gelir kaybının ancak yüzde 35-45'ini karşılayabilmiştir. DGD programından fiilen yararlanamayanlar için, bu durum dahi söz konusu değildir.

DGD uygulaması kırsal kesimde gelir dağılımını bozuyor

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nın verilerine göre Doğrudan Gelir Desteği uygulamasının sonuçları:

* DGD ödemelerinin yüzde 51'i, çiftçilerin yüzde 17'sini oluşturan 100 dekardan daha büyük arazi sahiplerine gitmektedir.

* 2004 yılı için ödenen 2 katrilyon 670 trilyon liralık DGD'nin, yüzde 51'i yani 1 katrilyon 361,7 trilyon lirası 476 bin çiftçiye giderken, kalan yüzde 49'luk miktar çiftçilerin yüzde 83'ünü oluşturan 2 milyon 324 bin çiftçiye dağıtılmıştır.

* Arazi varlığı 100 dekarın üzerindeki çiftçilere ortalama 2 milyar 750 milyon TL düşerken, küçük arazi sahiplerine ortalama 586 bin TL ödenmiştir. Aradaki fark tam 3,5 kattır.

* Bu adaletsizliği önlemek için, DGD'nin desteklemeler içinde 2002-04 döneminde ortalama yüzde 78 olan payı, 2005 itibarıyla yüzde 55'ler seviyesine çekilmiştir. 2006'da bu rakamın yüzde 45'lere düşürülmesi öngörülmüştür (Aşağıdaki çizelgeden görüleceği gibi, 14 Ağustos 2006 tarihinden itibaren ödenecek olan 2005 yılı DGD ödemelerinde başvuruda bulanan çiftçilere dekar başına 16 yerine 10 YTL ödeme yapılacaktır).

DGD'nin Ülke Genelinde Uygulamasına İlişkin Bazı Sonuçlar

Göstergeler	2001	2002	2003	2004	2005
Kayıtlı Çiftçi (Milyon Kişi)	2.18	2.58	2.76	2.75	2.7
Kayıtlı Alan (Milyon Ha)	11.6	16.2	16.7	16.7	--
Destek (Milyon TL/Da)	10.0	13.5	16.0	16.0	10.0*
Desteklenen Arazi Sınırı (Da)	200	500	500	500	500
Toplam Destek (Katrilyon TL)	1.18	2.19	2.63	2.66	1.65

(*) 2005 yılı DGD uygulamaları kapsamında;
- DGD başvurusunda bulunan tüm çiftçilere; 10 YTL/dekar temel DGD,
- Organik tarım yapan çiftçilere 3 YTL/dekar ek DGD,
- Toprak analizi yaptıran çiftçilere 1 YTL/dekar ek DGD ödemesi yapılacak.

Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 2,8 milyon çiftçi bulunuyor. Çiftçilerin yüzde 83'ünün arazisi 100 dekarın altında. Bu kesimin yüzde 16'lık kısmının arazi varlığı ise 10 dekardan küçük. Geriye kalan yüzde 17'lik kesimin ise arazi büyüklüğü 100 dekarın üstünde. Bu kapsamda, DGD ödemelerinin yarısı yüzde 83'lik kesime giderken, diğer yarısı yüzde 17'lik kesime gitmektedir. Kısacası DGD ödemeleri arazi sahipliğine göre yapıldığından, kırsal kesimde gelir dağılımını ciddi ölçüde bozmaktadır.

Tarım ürünleri alım fiyatları enflasyonun altında tutuldu

2000-04 döneminde tarımsal ürün alım fiyatları sürekli olarak enflasyonun altında tutulmuştur. 2000-04 ortalaması olarak TEFE'deki değişmenin yüzde 40'ı bulmasına karşın; aynı dönemde tarımsal ürün ortalama alım fiyatları artışı yüzde 28 düzeyinde tutulmuştur. Destekleme alımları karşılığında üreticilere yapılan ödemelerin tarımsal katma değer içindeki payı sürekli olarak geriletilmiştir. Destekleme alımlarının tarım sektörünün toplam katma değerine oranı 1990-99 dönemi ortalaması olarak yüzde 9,7 iken, 2000-04 döneminde yüzde 7,1'e, 2004 yılına gelindiğinde ise yüzde 5,4'e düşmüştür.

Destekleme Fiyatları/Enflasyon İlişkisi

Yıl	Ürün Alım FiyatlarıArtışı (Yüzde )	TEFE (12 Aylık Ortalama Yüzde Değişme)	Destek Alım/Tarım Katma Değeri (Yüzde )
1998	53,3	71,8	11,6
1999	47,7	53,1	12,7
2000	28,4	51,4	9,4
2001	50,2	61,6	8,5
2002	33,5	50,1	6,9
2003	22,1	25,6	5,4
2004	6,6	11,1	5,4

Ekim alanları ve girdi (gübre, kredi, vb.) kullanımı azalıyor

Fiyat destekleme ve girdi (gübre, kredi, vb.) sübvansiyonlarından yoksun bırakılan çiftçi toprağını ekemez, gübre ve kredi kullanamaz hale gelmiştir. Örneğin 1990 yılında yaklaşık 24,2 milyon hektar olan işlenen tarla alanları, günümüzde 23 milyon hektara düşmüştür. 2000-2004 yılları arasında yalnızca 8 ürünün (buğday, ayçiçeği, soya, pamuk, tütün, şekerpancarı, nohut, mercimek) ekim alanlarındaki gerileme 312 bin hektar olmuştur.

Tarımsal Ekim Alanlarındaki Değişmeler

Ürün	Ekim Alanı (Bin Hektar)			Yüzde Değişme
	1990	2000	2004	1990-04	2000-04
Buğday	9.450	9.400	9.300	-150	-100
Nohut	890	636	606	-284	-30
Ayçiçeği	716	542	550	-166	+8
Soya	74	15	14	-60	-1
Mercimek	896	472	439	-462	-33
Pamuk	641	654	637	+4	-17
Tütün	320	237	193	-127	-44
Ş. Pancarı	380	410	315	-65	-95
Toplam	13.367	12.366	12.054	-1.310	-312

"Çiftçiye yapılan destekler ülkeyi batırıyor" denilerek üreticiye kredi verilmemeye, azaltılmaya başlanmıştır. Ziraat Bankası tarımdan kopartılmış, Tarişbank'a el konularak başka bir bankaya devredilmiştir. Tarımsal kredi faiz oranlarına uygulanan sübvansiyon Mart 2000, kimyasal gübre desteği Ekim 2001, tohum ve tarımsal ilaç destekleri ise Aralık 2001 sonundan itibaren kaldırılmıştır. Bu çerçevede tarım kredilerinin toplam krediler içindeki payı 2000 yılında yüzde 9,6 iken, 2005 yılında yüzde 3,5'e değin gerilmiştir.

Tarım Kredilerinin Toplam Krediler İçindeki Payı

Yıl	Toplam (Milyar TL)	Tarım (Milyar TL)	Payı (Yüzde )
2000	34.213.480	3.281.895	9,6
2001	37.085.766	2.714.552	7,3
2002	52.631.490	2.439.787	4,6
2003	69.002.124	3.216.133	4,7
2004	102.481.789	3.847.082	3,8
2005	152.294.560	5.276.964	3,5

Son 10 yıllık (1994-2003) ortalamalara göre kamuya ait gübre fabrikalarının gübre üretimindeki payı yüzde 42 idi. 2004-05 döneminde bu tesislerin tümü özelleştirilerek kamu gübre üretim ve dağıtımından çekildi. Sonuç, Başbakanın da vurguladığı gibi gübre fiyatlarının yalnızca 2004 yılında yüzde 40 oranında artması oldu.

1999 yılında 5,6 milyon ton olan kimyasal gübre tüketimi, 2004 yılında yüzde 7 dolayında bir gerileme ile 5,2 milyon tona düştü. 1990-99 döneminde tüketimin ortalama yüzde 24,8'i ithalat yoluyla karşılanırken, IMF/Dünya Bankası politikalarının uygulandığı 2000-04 döneminde yüzde 43,9'u ithalatla karşılanır hale geldi.

Kimyasal Gübre Üretim, Tüketim ve İthalatı (Bin Ton)

Yıl	Üretim (1)	Tüketim (2)	İthalat (3)	3/2 (Yüzde )
1990-99	3.755	4.863	1.364	24,8
2000	3.163	5.294	2.408	45,5
2001	2.628	4.262	1.776	41,7
2002	3.472	4.529	1.740	38,4
2003	3.318	5.094	2.126	41,7
2004	3.192	5.175	2.710	52,4
2000-04	3.154	4.871	2.152	43,9

Şekerpancarı üretimi 18,8 milyon tondan 13,5 milyon tona düşürüldü

2000 yılında 18,8 milyon ton olan şekerpancarı üretimi, IMF'ye verilen ekim alanlarının daraltılması taahhüdü ve 4 Nisan 2001'de çıkarılan 4364 sayılı Şeker Kanunu hükümleri doğrultusunda 2004 yılında 13,5 milyon tona gerilemiştir. Şeker Kanunu ile şeker fabrikalarının özelleştirilmesi öngörülmüş, şeker üretimi kısıtlanarak suni tatlandırıcılara geniş kota tanınması gündeme gelmiştir. Öte yandan şekerpancarı ekim alanlarının daraltılması, 450 bin üretici aile ve şekerpancarı tarımında çalışan 100 bini aşkın işçinin gelir olanaklarını kısıtlamakta ve yaşamını zorlaştırmaktadır.

Tütün üretimi yüzde 36, ekici sayısı yüzde 53 azaldı

9 Ocak 2002 tarihinde yürürlüğe giren 4733 sayılı Tütün Kanunu ile tütünde destekleme alımları kaldırılarak sözleşmeli üretim sistemine geçilmiştir. Tütün üreticisinin örgütsüz olması nedeniyle bu sistemde fiyatlar alıcı firmalar tarafından belirlenmekte; üretici bu durumda sektörden kopmak zorunda kalmaktadır. Bu koşullarda yakın bir gelecekte tütün üreticisi bulmak zorlaşacaktır. 1999 yılında 251 bin ton olan tütün üretimi 2004 yılında 129 bin tona; 578 bin olan ekici sayısı ise 274 bin kişiye düşmüştür. Aynı şekilde TEKEL'in destekleme alımlarının toplam üretimdeki payı 1999'da yüzde 72 iken, 2004'te sözleşmeli alımdaki payı yüzde 28'e inmiştir.

Tütün Ekim Alanı, Ekici Sayısı ve Üretimi*

Ürün Yılı	Ekici Sayısı(Bin)	Üretim(Bin Ton)	TEKEL Alımı**
			Bin Ton	Yüzde
1998	622	259	200	66,2
1999	578	251	186	71,8
2000	583	208	178	70,9
2001	478	153	130	62,6
2002	406	161	63	41,2
2003	334	148	60	37,3
2004	274	133	41	27,7

(*) Yerli ve yabancı tütün toplamı
(**) Alım miktarının bir önceki yıl üretimine oranı

Bitkisel üretim geriliyor

1990'lı yılların başında nüfus 56, 2004 yılında ise 71 milyon, yani 14 yılda yüzde 25 dolayında artmıştır. Oysa tarım ve hayvancılık üretimi ya yerinde saymakta ya da gerilemektedir. IMF/Dünya Bankası patentli reform projesi bu sürece ivme kazandırmıştır. 1990 yılında 20 milyon ton olan buğday üretimi 2004 yılında 21 milyon yona çıkabilmiştir. 1990'da 860 bin ton olan nohut üretimi 2004'te 620 bin tona; 846 bin ton mercimek üretimi ise 540 bin tona düşmüştür. Soya fasulyesi üretimi dramatik bir şekilde 162 bin tondan 50 bin tonlara gerilemiştir. Ayçiçeği üretimindeki artış yalnızca yüzde 10'lar seviyesindedir. Buna karşılık yıllık bitkisel yağ açığı yaklaşık 1 milyon ton ham yağ ya da karşılığı yağlı tohumdur; her yıl yağlı tohum ve ürünleri ithalatı için ödenen bedel 1 milyar doların üstündedir. Önemli sayılabilecek üretim artışı sağlanan tek ürün pamuktur. Ancak aynı dönemde pamuk kullanımı 540 bin tondan 1,4 milyon tona yükselmiştir. Böylece Türkiye 1990'da 50 bin ton dolayında pamuk ithal ederken, 2002-04 döneminde 650 bin ton pamuk ithal eder hale gelmiştir.

Bitkisel Üretimdeki Değişmeler

Ürün	Üretim (Bin Ton)			Yüzde Değişme
	1990	2000	2004	1990-04	2000-04
Buğday	20.000	21.000	21.000	+5,0	0,0
Nohut	860	548	620	-27,9	+13,1
Ayçiçeği	860	800	900	+4,7	+12,5
Soya	162	45	50	-69,1	+12,4
Mercimek	846	353	540	-36,2	+53,0
Pamuk	655	880	936	+42,9	+6,4
Tütün	296	208	133	-54,1	-36,1
Ş. Pancarı	13.986	18.821	13.517	-3,4	-28,2

Hayvancılıktaki erime devam ediyor

Hayvan varlığındaki erime de devam etmiş; 1990-2005 yılları arasında koyun sayısı 40,6 milyon baştan 25,3 milyon başa, sığır sayısı 11,4 milyon baştan 10,5 milyon başa gerilemiştir. Süt üretimi yalnızca yüzde 13 dolayında artmıştır. Denetim altındaki mezbaha ve kombinalarda kesilen toplam sığır, koyun ve keçi sayısı 9 milyondan 6,5 milyon başa gerilemiştir. Böylelikle kırmızı et üretimi ise yüzde 19'luk bir gerilemeyle 507 bin tondan 409 bin tona düşmüştür.

Hayvan Sayısı ve Hayvansal Üretimdeki Değişmeler

	Üretim			Yüzde Değişme
	1990	2000	2005	1990-05	2000-05
Koyun (Bin baş)	40.553	28.492	25.304	-37,6	-11,2
Keçi (Bin baş)	10.977	7.201	6.517	-40,6	-9,5
Sığır (Bin baş)	11.377	10.761	10.526	-9,9	-4,7
Süt (Milyon ton)	9.617	9.794	11.108	+1,8	+13,4
Et (Bin ton)	507	491	409	-19,3	-16,7
Koyun kesimi*	5.148	6.111	4.145	-19,5	-32,2
Keçi kesimi*	1.097	1.166	689	-37,2	-40,9
Sığır kesimi*	2.774	2.102	1.630	-41,2	-22,5

* Bin baş

2005 yılında Tarımsal GSMH 1998'deki seviyesinde

1998 yılında (1987 yılı fiyatlarıyla) 119,3 milyar TL olan GSMH yüzde 22 oranında artarak 2005'te 145,7 milyar TL'ye çıkmıştır. Oysa aynı dönemde tarımsal katma değerdeki artış yalnızca yüzde 3,6 olmuştur. Tarım kesiminin GSMH'deki payı yüzde 13,6'dan 11,5'e gerilemiştir.

GSMH ve Tarımsal Katma Değer (1987 Fiyatlarıyla Milyon TL)

Yıl	GSMH	İndeks 1998=100	Tarım	İndeks 1998=100	Payı (Yüzde )
1998	119.303	100,0	16.177	100,0	13,6
1999	112.044	93,9	15.369	95,0	13,7
2000	119.145	99,9	15.962	98,7	13,4
2001	107.783	90,3	14.923	92,2	13,8
2002	116.338	97,5	15.948	98,6	13,7
2003	123.165	103,2	15.549	96,1	12,6
2004	135.308	113,4	15.863	98,1	11,7
2005	145.651	122,1	16.756	103,6	11,5

Türkiye tarımda da ithalatçı konuma geliyor

Türkiye'nin üretimi azaldıkça bundan ithalat ve ihracatı da etkilenmektedir. Tarımsal dış ticaret dengesi 1980-89 döneminde yıllık ortalama 1,5 milyar dolar fazla verirken, 1990-99 döneminde 866 milyon dolara düşmüş; IMF/Dünya Bankası politikalarının izlendiği 2000 sonrası dönemde yalnızca 227 milyon dolar olmuştur. 1990-99 döneminde tarım ürünleri ihracatının toplam ihracat içerisindeki payı yüzde 12,8 iken, 2000-04 döneminde yüzde 6'ya gerilemiştir.

İhracat ve İthalatta Tarımın Payı (Milyon Dolar)

Yıl	İhracat	İthalat	Denge
1990-99	2.392	1.526	+866
2000	1.973	2.127	-154
2001	2.234	1.412	+822
2002	2.038	1.706	+322
2003	2.463	2.576	-113
2004	2.954	2.710	+244
2000-04	2.332	2.106	+227

Bölüşüm il